Rouwen om een veranderende wereld.

December 2020

Wennen aan iets waar je eigenlijk niet aan wil wennen. Zo zou je het proces van rouw kunnen omschrijven. Als we vanwege de klimaatontwrichting en de coronacrisis íets moeten, dan is het dat wel. En als er iets is wat we eigenlijk niet willen, dan is het dat ook. Niet gek dus, als de coronacrisis je niet in de koude kleren is gaan zitten.

Misschien herken je bij jezelf wel een of meerdere van de gebruikelijke reacties om er onderuit te komen: niet willen weten, ontkennen, bagatelliseren, intellectualiseren of verdringen. Creatieve oplossingen, maar ontoereikend: zodra de harde werkelijkheid door de schil dringt, bieden ze geen recept om de impact te hanteren. De pijn komt dan juist des te harder aan, met bijvoorbeeld paniek, agressie of depressie als gevolg. Het verlies ‘nemen’ en de weg vinden tussen niet aangaan en overspoeld worden, dat is rouwen.

Verschillende stadia en rouwtaken

Elisabeth Kübler-Ross ontwikkelde in 1969 een model van stadia met daarin een doorloop van ontkenning, woede, onderhandelen, neerslachtigheid en uiteindelijk aanvaarding.

In 1992 kwam William Worden tot een indeling in rouwtaken:

• Het aanvaarden van de realiteit van het verlies,
• het doorleven van de pijn en het verdriet,
• aanpassen aan een nieuw leven waarin wat verloren is niet meer aanwezig is
• en ten slotte het verlies een plaats geven en een vorm vinden om verder te leven.

Proactief rouwen

De pijn en het verdriet durven toelaten zou je proactief rouwen kunnen noemen. In de praktijk komt dit erop neer dat je ‘dichtbij’ en ‘veraf’ kunt afwisselen: soms neemt het je volledig in beslag, en soms juist ook helemaal niet (je hebt per slot een huishouden, studie, kinderen die van en naar school moeten, avondjes dat je je verliest in Netflix, enz). Waar het op neerkomt: als je huilt gaat het niet alleen maar slecht met je en als je loopt te fluiten is het niet per se over. Volg je deze interne bewegingen, dan zul je uiteindelijk minder huilen en vaker fluiten.

Dat nabestaanden rond iemands sterfdag een graf opzoeken, of een plek met gedeelde herinneringen, bewijst wel dat verwerken nooit klaar is. De vraag: ‘Heb je het al een plekje gegeven?’ is, hoe goed bedoeld ook, daarom misplaatst.

Anticiperend rouwen

Bovenstaand proces wordt ook wel aangeduid als ‘betekenisgeving na verlies’. Maar voor iedereen die zich met het klimaat (en andere ecologische facetten) bezighoudt, speelt er een zwaarwegend extra aspect mee, namelijk betekenisgeving vóór verlies.

De keiharde waarheid is dat zelfs als we vanaf nu alles in één keer goed zouden doen, het op alle fronten eerst nog slechter zal worden. De opwarming wordt immers met vertraging veroorzaakt door wat we uitstoten, dus de opwarming van nu wordt veroorzaakt door wat al uitgestoten is en wat we nu uitstoten werkt nog wel even door. De bodemdegradatie wordt niet in één keer ongedaan gemaakt door met kunstmest te stoppen. De Noordpool zal niet opeens weer bevriezen. Uitgestorven dieren en planten worden niet meer tot leven gewekt, en daardoor zal de voedselvoorziening verslechteren. Enzovoorts, enzovoorts.

Waar het hier om gaat is anticiperende rouw. Rouw over het verlies dat onherroepelijk nog zal optreden. Kun je de moed opbrengen om dit inzicht toe te laten?

En corona-rouw?

Terwijl de klimaatontwrichting ogenschijnlijk langzaam aanzwelt (voor de massa althans), is het verlies vanwege corona iets wat we direct ervaren. Niet iedereen wordt weliswaar even hard door corona getroffen: sommigen zijn niet of nauwelijks ziek, anderen liggen weken in het ziekenhuis. Maar je hoeft niet ziek te zijn om erdoor geraakt te worden. Een niet-zieke restauranthouder kan wel degelijk existentiële angst ervaren doordat zijn inkomsten opdrogen en hij zijn levenswerk ten onder ziet gaan. Vaak is de primaire reactie dan agressie, en niet rouw. De agressie wordt gericht op de ‘boosdoeners’ die de maatregelen bepalen: het RIVM, het OMT, de bewindspersonen. Of je gaat vanuit datzelfde protestdenken op zoek naar ‘oorspronkelijke schuldigen’ en wijst kwaad naar China, laboratoria, Bill Gates. Het rouwproces begint niet eens, want constant boos zijn houdt verwerking tegen. En het vreet energie, die je niet meer kunt gebruiken om bij te dragen aan een oplossing.

Hulp bij verlies door corona…

Niet alleen het verlies kwam, in maart 2020, onmiddellijk, maar ook de geboden hulp in de vorm van (financiële) steunmaatregelen. Nabestaanden van overledenen kunnen inmiddels kosteloos psychische hulp aanvragen. De website Rouw en corona staat stil bij de moeilijkheden, vanwege beperkende maatregelen, rond het afscheid van een dierbare. Het Steunpunt Coronazorgen biedt directe en voor iedereen beschikbare ondersteuning.

…maar niet of nauwelijks bij klimaatdepressie

Dat de coronamaatregelen het rouwproces hinderen wordt dus onderkend. Opmerkelijk genoeg is er in ons land echter nog amper een professionele respons in de vorm van psychologische hulp naar aanleiding van de langetermijnbedreiging van ecologische teruggang – die echt nog veel ernstiger is, maar als minder direct wordt ervaren. Pas heel recent is het platform Klimaatpsychologie.com in het leven geroepen. Je kon dus vóórdat corona toesloeg al moeilijk ergens terecht, nu doet de coronarealiteit daar nog een schepje bovenop. Terwijl je meer steun nodig hebt, is het minder voor handen.

Het einde is (niet) in zicht

Inmiddels gloort er met de aanstaande vaccinaties licht aan het einde van de coronatunnel. Ook dát is een verschil met de enorme transities die nodig zijn om verdere ecologische schade te beperken. Er komen geen vaccinaties tegen de huidige uitsterving in de natuur, maar de noodsituatie is er nu al.

Ons brein heeft moeite met de lange termijn

Dat aandacht voor algemene belangen en belangen op lange termijn niet vanzelfsprekend is, blijkt wel uit het feit dat we het al lastig genoeg vinden om geduld op te brengen bij de korte coronacrisis, hoewel die voor direct getroffenen toch behoorlijk serieus is. Dit komt doordat de instinctfuncties van ons brein gericht zijn op acuut overleven. Bij corona tellen we in maanden, bij klimaatontwrichting helaas in generaties. Dat zoveel mensen daar nog niet van doordrongen lijken te zijn, lijkt me een extra reden tot rouw. Tegen de tijd dat het besef bij wegkijkers echt doordringt, zijn we meer dan ooit gebaat bij de handreikingen van bijvoorbeeld het Good Grief Network.

Omgaan met rouw

Wat kan ons hier helpen? Daar is gelukkig wel veel over bekend! Het rouwproces waar we in zitten, laat zich namelijk vergelijken met dat van bijvoorbeeld mantelzorgers van mensen die lijden aan een progressieve ziekte, zoals de spierziekte ALS, ziekte van Huntington, ziekte van Parkinson, dementie.

1. Laat het toe
Als je de klimaatontwrichting aankijkt, kan de schrik je om je hart slaan, de moed je in de schoenen zinken, de grond onder je voeten weg slaan. Kans bestaat dat je het hoofd laat hangen. Angst en depressie liggen op de loer. Vaak hebben we de neiging die gevoelens te bevechten, maar er is een andere, vruchtbaardere afslag: je openen voor je verdriet, je pijn echt te durven voelen. Duw het niet weg, maar laat het er zijn.

2. Laat licht en donker naast elkaar bestaan
Als je pijn en verdriet om een onzekere toekomst toelaat, opent dat de weg naar warmte, compassie, liefde. In de onmiddellijkheid van pijn in het hier en nu kun je paradoxaal genoeg zelfs geluksgevoelens en dankbaarheid ervaren. Met een geopend hart zie je het gracieuze van een kat, beleef je het gefilterde zonlicht in een bos, geniet je van spelende kinderen, hou je nog meer van je geliefden, bewonder je de kleuren van de wolken… Schade en heling, in afwisseling, zo dicht bij elkaar.

3. Gebruik de kracht van sociale steun
In de weldaad van zo dichtbij jezelf zijn, is het voorstelbaar dat je je verbonden weet met lotgenoten. Als je je ervaringen en gevoelens met anderen deelt helpt de kracht van sociale steun je waarschijnlijk weer verder. Ook stromen er daardoor hormonen zoals oxytocine (knuffelhormoon) door je heen. Er ontstaat weer ruimte voor je verlangens rondom de leefbaarheid van onze aarde en de invloed die je daarop hebt: ruimte om in actie te komen – welke actie dan ook.

4. Accepteer dat het nooit klaar is
Het bovenstaande proces is circulair: het is nooit klaar. Je ontdekt al rouwend steeds beter wat jouw persoonlijke route is. Het ontdekken van je veerkracht en wendbaarheid is een zingevingsproces op zich en vermindert eventuele machteloosheid.

5. Richt je op het zinvol bezig zijn
Maak jezelf niet groter dan je bent, want dan heb je altijd het gevoel tekort te schieten. Je kunt het klimaatprobleem niet eigenhandig oplossen. Koppel hoop bovendien niet aan resultaat, maar aan de ervaring van zinvol bezig zijn.

Je moet jezelf overigens ook niet kleiner maken dan je bent. Dan is het namelijk lastig om tevreden te zijn over je acties, terwijl je wel degelijk aan de oplossing kunt bijdragen! 

Onze buitenwereld is gebaat bij een stabiel klimaat. Je draagt daar makkelijker aan bij als je zelf zo stabiel mogelijk blijft. Ga daartoe juist mee met de gevoelens in je binnenwereld onder het motto: om rechtuit te kunnen fietsen moet je durven slingeren!